1. Εισαγωγή

Στο έτος που φεύγει, συμπληρώνονται 110 χρόνια από το annus mirabilis και 60 χρόνια από τον θάνατο του Albert Einstein. Annus mirabilis ή «έτος των θαυμάτων» διότι τότε, δηλαδή μέσα στο 1905, δημοσιεύτηκαν, στο περιοδικό Annalen der Physik, τέσσερα άρθρα του Einstein, τα οποία, αφενός, «δικαίωσαν τις προοπτικές ενός μέρους του νευτώνειου κληροδοτήματος» και, αφετέρου, «δημιούργησαν τη ρήξη μαζί του, ξεκινώντας την επιστημονική επανάσταση του 20ου αιώνα» (Stachel, [1998] 2000, σελ. 18), η οποία σηματοδοτείται με τις λέξεις: «Σχετικιστική» και «Κβαντική» Φυσική ή Υπόθεση. Πιο γνωστά, στο ευρύ κοινό, θεωρούνται τα – κατά χρονολογική σειρά – άρθρα υπ’ αριθμόν τρία και τέσσερα, όπου συγκροτείται και εφαρμόζεται η λεγόμενη «Θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας» ή μάλλον μόνον το τελευταίο άρθρο, και αυτό εκ του πορίσματός του, δηλαδή ότι «η μάζα ενός σώματος είναι ένα μέτρο του ενεργειακού περιεχομένου του» (Einstein, 1905, S. 641).

«Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας» ή, για την ακρίβεια, «Αρχή της Ειδικής Σχετικότητας», όπως την ορίζει, μετά από το 1905, ο ίδιος ο Einstein: «Δεν πρόκειται με κανένα τρόπο για ένα «σύστημα» που έμμεσα περιέχει τους διάφορους νόμους και οι οποίοι θα μπορούσαν επαγωγικά να εξαχθούν, αλλά για μία αρχή που – κατά κάποιον τρόπο, ανάλογα με τον 2ο νόμο της θερμοδυναμικής – επιτρέπει την αναγωγή ορισμένων νόμων σε άλλους. […] Βαθμιαία απελπίστηκα για τη δυνατότητα ανακάλυψης των αληθινών νόμων μέσω θεωρητικών κατασκευών βασισμένων σε εμπειρικά γεγονότα. Όσο αγωνιζόμουν τόσο μεγάλωνε η πεποίθηση ότι μόνον η ανακάλυψη κάποιας παγκόσμιας μαθηματικής αρχής θα οδηγούσε σε στέρεα αποτελέσματα. Υπόδειγμά μου ήταν η θερμοδυναμική.» (παρατίθενται στο Stachel, [1998] 2000, σσ. 29 και 35). Θα πρέπει, επίσης, να θυμηθούμε ότι τα πρωτεύοντα αιτήματα-παραδοχές, επί των οποίων οικοδομείται η ειδική σχετικότητα, δύνανται να αποδοθούν ως εξής:

(i). Ο χώρος είναι ισότροπος και ομοιόμορφος. Εάν οι παρατηρητές βρίσκονται σε συστήματα αναφοράς, τα οποία κινούνται το ένα ως προς το άλλο με σταθερή ταχύτητα («αδρανειακά συστήματα»), τότε οι νόμοι της Φυσικής, οι οποίοι προκύπτουν από μετρήσεις ενός και του αυτού φαινομένου από αυτούς τους παρατηρητές, είναι οι ίδιοι, δηλαδή έχουν την ίδια μαθηματική δομή (γνωστό ως «Αίτημα της Σχετικότητας»).

(ii). Η ταχύτητα διάδοσης του φωτός στο κενό έχει την ίδια τιμή για όλους τους παρατηρητές, οι οποίοι βρίσκονται σε αδρανειακά συστήματα αναφοράς, και αυτή η τιμή είναι ανεξάρτητη από την κίνηση της φωτεινής πηγής (γνωστό ως «Αίτημα του Einstein»).

Κατά τον Einstein, και σε αντίθεση με ό,τι υποστήριξε ο Paul Ehrenfest το 1907, αυτά τα αιτήματα δεν συνιστούν ένα «κλειστό σύστημα» αλλά μία «ευρετική αρχή, η οποία αφεαυτής εμπεριέχει προτάσεις για στερεά σώματα, ρολόγια και φωτεινά σήματα» και, περαιτέρω, εγκαθιδρύει «σχέσεις μεταξύ φαινομενικά ανεξάρτητων, χωρίς αυτήν, φυσικών νόμων.» (παρατίθεται στο Stachel, [1998] 2000, σελ. 109).

Σκοπός του παρόντος επετειακού άρθρου δεν είναι η έκθεση της συμβολής του Einstein, για την οποία ο γράφων δεν είναι, εξάλλου, αρμόδιος, αλλά η συνοπτική ανάδειξη ορισμένων αξιοσημείωτων συσχετισμών ανάμεσα στο φαινόμενο της «διαστολής του χρόνου» («time dilation»), το οποίο προσδιορίστηκε, κατά πρώτον, από την ειδική σχετικότητα, και στο φαινόμενο της ύπαρξης-παραγωγής θετικού κέρδους, το οποίο συνιστά θεμελιώδες ζήτημα της Πολιτικής Οικονομίας. Εικάζεται δε ότι αυτοί οι συσχετισμοί δεν είναι αδιάφοροι από οικονομολογική αλλά και διεπιστημονική άποψη.

Το υπόλοιπο του παρόντος άρθρου δομείται ως εξής: Η Ενότητα 2 εκθέτει τη διαστολή του χρόνου σε συμφωνία με την ειδική σχετικότητα και χρησιμοποιώντας ένα οιονεί-οικονομολογικό παράδειγμα. Η Ενότητα 3 εστιάζει στο ζήτημα της παραγωγής θετικού κέρδους στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παρα- γωγής και την συσχετίζει με μία έννοια διαστολής χρόνου, η οποία ενέχεται στο έργο των Karl Marx και Piero Sraffa. Τέλος, η Ενότητα 4 είναι συμπερασματική.

Κατεβάστε ολόκληρο το κείμενο της δημοσίευσης εδώ.